Nowa Seria

STRESZCZENIE

150-lecie Gabinetu Zoologicznego w Warszawie (1818–1968)

Niniejsze opracowanie Zygmunta Fedorowicza i Stanisława Feliksiaka zostało przygotowane najprawdopodobniej na przełomie lat 1968/1969, w związku z 150-leciem założenia Gabinetu Zoologicznego przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim. Autorzy przedstawili historię Gabinetu od jego założenia aż po czasy im współczesne.

Rok 1818 zapoczątkował działalność Gabinetu Zoologicznego. W tym roku Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego zakupiła dla Gabinetu pierwszą kolekcję zoologiczną liczącą ponad 20 tysięcy okazów. Materiały przyrodnicze nabyte od sukcesorów śląskiego barona Sylwiusza Münkwitza stały się w późniejszym czasie zalążkiem jednej z największych kolekcji zoologicznych w Europie.

Historia Gabinetu Zoologicznego została podzielona na kilka okresów. Pierwszy przypada na lata 1818–1862, gdy Gabinetem kierował zoolog Feliks Paweł Jarocki (1790–1865). W czasie tym zbiory umieszczone w Pałacu Kazimierzowskim były systematycznie porządkowane i opracowywane. Wybuch powstania listopadowego (1830–1831) spowodował zamknięcie Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Dzięki staraniom Feliksa Pawła Jarockiego Gabinet zachował zbiory w stanie nienaruszonym.

Drugi okres, lata 1862–1890, to działalność Gabinetu Zoologicznego pod kierownictwem ornitologa Władysława Taczanowskiego (1819–1890). Od 1862 roku Gabinet podlegał władzom nowo utworzonej Szkoły Głównej w Warszawie. Siedem lat później Szkoła Głowna została zastąpiona przez Cesarski Uniwersytet Warszawski. Pomimo zmian administracyjnych dla Gabinetu był to okres świetności, w którego trakcie uzyskał on rangę placówki naukowej o znaczeniu europejskim. Mecenat rodziny Branickich, zwłaszcza Konstantego (1824–1884) i Aleksandra (1821–1877), zapewnił Gabinetowi materialne środki umożliwiające rozwój kolekcji, finansowanie ekspedycji naukowych prowadzonych m.in. w Afryce, Azji i Ameryce Południowej oraz wydawanie dzieł naukowych. Wielu polskich zesłańców syberyjskich oraz emigrantów stało się korespondentami Gabinetu i darczyńcami zbiorów zoologicznych z całego świata. W tym czasie Władysław Taczanowski zdołał także stworzyć i rozwinąć, drogą korespondencji i wymiany materiałów naukowych, sieć kontaktów z przyrodnikami i instytucjami naukowymi z niemal całej Europy. Ważnym wydarzeniem omawianego okresu było utworzenie w 1887 roku Muzeum Branickich w Warszawie, prywatnej kolekcji zoologicznej, pozostającej w ścisłym związku z Gabinetem.

Trzeci okres historii Gabinetu Zoologicznego przypada na lata 1890–1915. Po śmierci Władysława Taczanowskiego w roku 1890 zarząd Gabinetu przejęli rosyjscy zoolodzy, Mikołaj Nasonow (1855–1939) i Jakub Szczełkancew (?–1930). Gabinet stopniowo był przystosowywany do naukowych i dydaktycznych potrzeb katedr uniwersyteckich. Zbiór powiększano sukcesywnie o nowe nabytki owadów oraz zakup kolekcji rosyjskich ptaków i gadów. Pierwsza wojna światowa (1914–1918) radykalnie zmieniła istniejący stan rzeczy. Ustąpiły rosyjskie władze uniwersyteckie, a w 1915 roku reaktywowany polski Uniwersytet Warszawski przejął kuratelę nad Gabinetem Zoologicznym.

Rozpoczął się kolejny okres Gabinetu Zoologicznego, trwający do 1939 roku. W 1919 roku Gabinet Zoologiczny został połączony z Muzeum Branickich, tworząc Narodowe Muzeum Przyrodnicze (1919–1921), które zostało następnie przemianowane na Polskie Państwowe Muzeum Przyrodnicze – Dział Zoologiczny (1921–1928), a potem na Państwowe Muzeum Zoologiczne (1928–1953). Muzeum ponownie stało się jedną z wiodących instytucji naukowych w Europie. Placówkę charakteryzowały wówczas znaczące zbiory fauny, w tym szczególnie bogate kolekcje neotropikalne i syberyjskie, ambitny program i badania naukowe, organizowanie wypraw badawczych oraz prężna działalność wydawnicza. Pożar w 1935 roku i w konsekwencji utrata znacznej części zbiorów osłabiły w dużym stopniu tę prężnie działającą instytucję. Po pożarze siedzibę Muzeum przeniesiono do budynku mieszczącego się przy ulicy Wilczej 64.

Druga wojna światowa (1939–1945) oraz utrata przez Polskę niepodległości spowodowały wieloletnią przerwę w działalności Państwowego Muzeum Zoologicznego. W wyniku działań wojennych instytucja poniosła jedne z największych strat wśród europejskich instytucji naukowych. Życie straciło wielu pracowników Muzeum. Zniszczeniu lub poważnym uszkodzeniom uległy liczne kolekcje, duża część z nich zaginęła. Utracono zbiory biblioteczne oraz archiwum. Skuteczna akcja ratowania zbiorów zoologicznych podjęta w 1944 roku przez pracowników Muzeum, szczególnie przez Stanisława Feliksiaka, zapowiada nowy okres działalności Muzeum – okres powojennej odbudowy tej instytucji.

Na początku 1945 roku zostały podjęte prace mające na celu odbudowę Państwowego Muzeum Zoologicznego. Z końcem 1945 roku Muzeum mogło podjąć działania na rzecz odzyskiwania ocalałej części zbiorów zoologicznych. Wznowienie działalności Państwowego Muzeum Zoologicznego odbywało się w wyjątkowo trudnej sytuacji politycznej, likwidacji polskich niezależnych instytucji naukowych i ich „przystosowywania” do modelu sowieckiego. W 1953 roku Państwowe Muzeum Zoologiczne straciło swoją naukową autonomię stając się częścią nowo powstałej Polskiej Akademii Nauk. Ze względów cenzuralnych autorzy eufemistycznie określili tę sytuację słowami „Muzeum Zoologiczne przechodzi pod opiekę Polskiej Akademii Nauk i zostaje przemianowane na Instytut Zoologiczny PAN”. Instytut Zoologiczny PAN został utworzony jako samodzielna placówka naukowa nowej Akademii przez połączenie Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie, Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu i Muzeum Przyrodniczego w Łodzi.

Autorzy opracowania przedstawili organizację administracyjną (w tym projekty uzyskania nowego budynku dla kolekcji zoologicznych) i program naukowy Instytutu Zoologicznego aż po czasy im współczesne (II poł. XX wieku). Od czasu jej powstania zmienił się główny cel instytucji. O ile zadaniem Gabinetu Zoologicznego, a następnie Państwowego Muzeum Zoologicznego było pozyskiwanie kolekcji zoologicznych oraz ich opracowywanie, o tyle głównym zadaniem Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk od początku jego istnienia było prowadzenie badań naukowych.

ABSTRACT

150th Anniversary of the Zoological Cabinet in Warsaw (1818–1968)

This paper was prepared by Zygmunt Fedorowicz and Stanisław Feliksiak, most probably in 1968/1969 to celebrate the 150th anniversary of the establishment of the Zoological Cabinet [Gabinet Zoologiczny] at the Royal University of Warsaw [Królewski Uniwersytet Warszawski]. The authors present the history of the Cabinet from its beginning through modern times. The year 1818 was significant in the Zoological Cabinet’s history, for it was then that the Commission of Religion and Public Education of the Kingdom of Poland [Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego] purchased the first zoological collection of over 20 thousand specimens for the Cabinet. The natural objects bought from the heirs of Sylwiusz Münkwitz, a Silesian baron, would later start one of Europe’s biggest zoological collections.

The history of the Zoological Cabinet has been divided into several periods. The first period lasted from 1818 to 1862, when a zoologist Feliks Paweł Jarocki (1790–1865) was the Head of the Cabinet and the collections were located at the Kazimierz Palace [Pałac Kazimierzowski], where they were systematically organized and studied. Due to the outbreak of the November Uprising (1830–1831), the Royal University of Warsaw was closed. However, thanks to Jarocki’s efforts, the Cabinet retained the collections.

In the second period, 1862–1890, the Zoological Cabinet was managed by the ornithologist Władysław Taczanowski (1819–1890). From 1862 the Cabinet was subordinate to the authorities of the newly established Main School in Warsaw [Szkoła Główna w Warszawie]. Seven years later, the Main School was replaced by the Imperial University of Warsaw [Cesarski Uniwersytet Warszawski]. Despite the administrative changes the period marked the Cabinet’s heyday, during which it gained prestige as a scientific unit of European calibre. The patronage of the Branicki family, especially Konstanty (1824–1884) and Aleksander (1821–1877), ensured financial means for the Cabinet, which allowed for the expansion of the collections, financing of scientific expeditions (e.g. to Africa, Asia, and South America), and publishing of scientific works. Many Polish exiles to Siberia and emigrants became correspondents for the Cabinet and donors of zoological collections from all over the world. During that time Władysław Taczanowski was also able to create and develop through correspondence and exchange of scientific materials a network of connections with natural scientists and scientific institutions from almost all countries of Europe. An important event in this period was the establishment of the Branicki Museum [Muzeum Branickich] in Warsaw in 1887, a private zoological collection that remained closely connected to the Cabinet.

The third period in the history of the Zoological Cabinet went from 1890–1915. After Władysław Taczanowski’s death in 1890, Russian zoologists Nikolai Nasonov (1855–1939) and Jakub Shchelkancev (?–1930) took over the management of the Cabinet. The Cabinet xii underwent gradual changes and was adjusted to the scientific and didactic needs of the University’s chairs. The collections were progressively expanded with new species of insects and a collection of Russian birds and reptiles. World War I (1914–1918) drastically changed the state of affairs. The Russian authorities withdrew and in 1915 the re-established Polish University of Warsaw took over the management of the Zoological Cabinet.

The next period of the Zoological Cabinet began and lasted until 1939. In 1919 the Cabinet was merged with the Branicki Museum to become the National Museum of Natural History [Narodowe Muzeum Przyrodnicze] (1919–1921), which was renamed the Polish State Museum of Natural History – Zoological Department [Polskie Państwowe Muzeum Przyrodnicze – Dział Zoologiczny] (1921–1928), and later the State Zoological Museum [Państwowe Muzeum Zoologiczne] (1928–1953). The Museum once more became one of the leading scientific institutions in Europe. At that time the Museum owned a substantial collection of fauna, including particularly rich Neotropical and Siberian collections, launched an ambitious program and conducted scientific studies, organized scientific expeditions, and was extremely active in publishing. A fire in 1935 and in consequence the loss of a significant part of the collections considerably weakened this flourishing institution. After the fire the Museum was moved to a building located at 64 Wilcza Street.

World War II (1939–1945) and loss of independence by Poland enforced a break in the Museum’s activity. Due to military actions the institution suffered one of the biggest losses among European scientific institutions. Many members of the museum staff lost their lives, many collections were destroyed or damaged significantly, and some of the collections went missing. The library collections and the archives were lost too. In 1944 the zoological collections were saved thanks to the efforts of the staff, particularly thanks to Stanisław Feliksiak. This point marks the beginning of a new period of Museum activity, i.e. the period of the institution’s post-war reconstruction.

In early 1945 the reconstruction of the State Zoological Museum began. At the end of 1945 the Museum was able to regain the part of the zoological collections that had survived. The resumption of the activities of the Museum were settled within a challenging political situation, including the liquidation of the Polish independent scientific institutions and their adaptation to the Soviet model. In 1953 the museum lost its independence and became a part of the new Polish Academy of Sciences. Because of the communist censorship the authors described this situation with the following understatement: “The Zoological Museum went under the administrative supervision of the Polish Academy of Sciences [PAS] and was renamed the Zoological Institute of the PAS”. The Institute was established as an independent scientific unit of the Academy by merging the State Zoological Museum in Warsaw, the Natural History Museum in Poznań [Muzeum Przyrodnicze w Poznaniu] and the Natural History Museum in Łodź [Muzeum Przyrodnicze w Łodzi].

The authors of the paper present the administrative organization (including the projects of obtaining a new building for the zoological collections) and scientific program of the Institute of Zoology of PAS from its beginnings until modern times (2nd half of the 20th century). Since its beginning the main mission of the institution has changed. While the task of the Zoological Cabinet and later the State Zoological Museum was to acquire and study zoological collections, the principal mission of the Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences was scientific research.

STRESZCZENIE

Na przełomie 2016 i 2017 roku upłynęło 150 lat od wyprawy do Algierii. Wyprawa naukowa do Algierii była przedsięwzięciem całkowicie prywatnym, możliwym dzięki mecenatowi rodziny Branickich, a zwłaszcza Konstantego Branickiego (1824–1884). Ten hojny mecenas nauki umożliwił udział w podróży dwóm wybitnym przyrodnikom: Władysławowi Taczanowskiemu (1819–1890) i Antoniemu Wadze (1799–1890). Wyprawa okazała się ważnym dla historii nauki wydarzeniem. Okazy zoologiczne zebrane w trakcie ekspedycji wzbogaciły warszawski Gabinet Zoologiczny i wraz ze zbiorami przesłanymi przez Konstantego Jelskiego (1837–1896) z Ameryki Południowej oraz okazami dostarczanymi przez polskich zesłańców z Syberii, a zwłaszcza Benedykta Dybowskiego (1833–1930), zapoczątkowały złoty wiek ornitologii polskiej i rozwój muzeografii zoologicznej w Warszawie, przekształcając prowincjalne muzeum w jedną z najważniejszych kolekcji zoologicznych na świecie. Obserwacje na Saharze algierskiej (210  gatunków ptakow) zostały opublikowane przez W. Taczanowskiego w Journal fur Ornithologie i w The Zoologist: A Popular Miscellany of Natural History i stanowią ważny wkład dla poznania fauny Afryki Północnej.

W niniejszym tomie zebrane i opracowane zostały wszystkie znane, publikowane lub przechowywane w formie rękopisów i maszynopisów materiały dotyczące wyprawy do Algierii. Artykuły popularnonaukowe opublikowane przez tego przyrodnika w Tygodniku Illustrowanym, Bibliotece Warszawskiej, Kalendarzu Warszawskim Popularno-Naukowym Ilustrowanym Józefa Ungra oraz w Journal fur Ornitologie i The Zoologist: A Popular Miscellany of Natural History zostały zamieszczone w formie faksymiloidów. Opracowano i zamieszczono także trzy listy W. Taczanowskiego do K. Jelskiego dotyczące wyprawy algierskiej, przechowywane w Archiwum Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie. Rozdział „Dziennik z podróży Antoniego Wagi” zawiera notatki A. Wagi poświęcone wyprawie do Algierii. Jest to fragment oryginalnego dokumentu przechowywanego w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie.

Zgodnie z tendencjami panującymi w nowoczesnej metodologii historii nauk przyrodniczych autorzy nie ograniczyli pracy do źródeł piśmiennych, ale uwzględnili także okazy przywiezione z Algierii i ich oryginalne etykiety. Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie przechowuje kolekcję zwierząt zebranych w trakcie tej wyprawy. Obecnie, pomimo strat jakie warszawskie zbiory poniosły w rezultacie pożaru oraz zniszczeń wojennych, kolekcja obejmuje: pająki – 174 okazy reprezentujące 16 taksonów, owady – 10 okazów z 8  gatunków, ryby – 7 okazów z 7  gatunków, gady – 8 okazów z 4  gatunków, ptaki – 154 okazy z 77  gatunków, ssaki – 20 okazów z 14  gatunków.

Wszystkie oryginalne materiały zostały opracowane i przeanalizowane pod względem przyrodniczym, muzeograficznym oraz z punktu widzenia historii nauki. Rezultaty naukowe wyprawy zostały przedstawione w kontekście historycznym, m.in. badań organizowanych przez francuską administrację kolonialną, ale także prac angielskich, niemieckich i rosyjskich zoologów. Podkreślono także, że opublikowane źródła stanowią interesujący materiał dla historii Algierii w XIX wieku. Są rzadkimi dokumentami dotyczącymi tego kraju, a niezwiązanymi z francuską administracją kolonialną. To także bardzo cenne świadectwo dla historii polskich instytucji naukowych w okresie zaborów i popowstaniowych represji.

ABSTRACT

150 years have passed since the expedition to Algeria. This scientific expedition to Algeria was a fully private initiative and was made possible thanks to the sponsorship of the Branicki family, more particularly the one of Konstanty Branicki (1824–1884). This generous sponsorship enabled two remarkable naturalists, Władysław Taczanowski (1819– 1890) and Antoni Waga (1799–1890), to take part in the expedition. The expedition turned out to be an important event for the international scientific community. Zoological specimens collected during the expedition enriched the Warsaw Zoological Cabinet, along with collections sent by Konstanty Jelski (1837–1896) from South America and specimens sent from Siberia by Polish deportees, such as Benedykt Dybowski (1833–1930). This initiated a golden era in Polish ornithology. It also participated in the development of zoological museography in Warsaw, transforming a provincial museum into one of the most important zoological collections in the world. Observations on 210 different species of birds were published by W. Taczanowski in the Journal fur Ornithologie and in The Zoologist: A Popular Miscellany of Natural History. They constitute a considerable contribution to the recognition of the North African fauna.

This volume includes all known materials in relation to the expedition to Algeria, which were published or stored in the form of manuscripts and typescripts. Popular science articles published by W. Taczanowski in the Illustrated Weekly, Warsaw Library, Józef Unger Illustrated Popular Science Warsaw Calendar, Journal fur Ornithologie and The Zoologist: A Popular Miscellany of Natural History were included as a facsimile. Also analysed and included are three letters from W. Taczanowski to K. Jelski, on the Algerian Expedition, stored in the Archives of Congregation of the Missionary Priests in Cracow. In addition, a chapter entitled “Diary from the journey of Antoni Waga” includes Waga’s notes concerning the expedition to Algeria. It is a part of the original document archived in the PAS (Polish Academy of Sciences) and PAAS (Polish Academy of Arts and Sciences) Scientific Archive in Cracow.

In accordance with tendencies prevailing in modern natural sciences, the authors did not limit their research to written sources, but also considered specimens from Algeria and their original labels. The Museum and Institute of Zoology PAS in Warsaw owns a collection of animals collected during this expedition. Despite losses due to fire and war damages, the Warsaw collection currently includes: 174 spider specimens representing 16 species, 10 insect specimens from 8 species, 7 fish specimens from 7 species, 8 reptile specimens from 4 species, 154 bird specimens from 77 species, and 20 mammal specimens from 14 species.

All the original material is analysed in terms of natural features, museography and history of science. Scientific results of the expedition are presented in their historical context, including analyses carried by the French colonial administration or results of English, German and Russian zoologists. These publication of original materials constitute an interesting material for the History of Algeria in 19th century, as they are rare documents about this country, which are not related to the French colonial administration. They are also a valuable testimony for the history of Polish scientific institution during times of annexation and post-upraising repression.

RESUME

En 2016/17, 150 ans se sont passés depuis l’expédition en Algérie. Cette expédition scientifique fut une entreprise entièrement privée, réalisée grâce au mécénat de la famille Branicki et plus particulièrement de Konstanty Branicki (1824–1884). Ce généreux mécène rendit possible la participation à l’expédition de deux éminents naturalistes: Władysław Taczanowski (1819–1890) et Antoni Waga (1799–1890). L’expédition s’avéra être un évènement marquant pour l’histoire des sciences. Les spécimens zoologiques récoltes en Algérie enrichirent le Cabinet Zoologique de Varsovie et, avec les collections envoyées par Konstanty Jelski (1837–1896) de l’Amérique du Sud et les spécimens envoyés par les déportes polonais en Sibérie, plus particulièrement par Benedykt Dybowski (1833–1930), ils sont à l’origine de l'âge d’or d’ornithologie polonaise. Ces collections sont également a l’origine d’un remarquable développement de la muséographie zoologique à Varsovie qui transforma ce petit musée de province en une des plus importantes collections zoologiques dans le monde. W. Taczanowski publia les observations de 210 espèces d’oiseaux au Sahara algérienne dans Journal fur Ornithologie et The Zoologist: A Popular Miscellany of Natural History. Ces publications constituent une contribution essentielle a la connaissance de la faune de l’Afrique du Nord.

Ce volume de Memorabilia Zoologica réunit tous les textes connus, publies ou sous forme de manuscrits et tapuscrits, concernant l’expédition en Algérie. Les articles de vulgarisation scientifique, publies par W. Taczanowski dans Tygodnik ilustrowany, Biblioteka Warszawska, Kalendarz Warszawski Popularno-Naukowy Ilustrowany Józefa Ungra et Journal fur Ornithologie, The Zoologist: A Popular Miscellany of Natural History sont reproduits sous la forme de facsimiles. Les trois lettres de W. Taczanowski a K. Jelski, concernant cette expédition et conservées dans les Archives des Peres Missionnaires a Cracovie, furent également analysées et publiées. Le chapitre „Dziennik z podróży Antoniego Wagi” (Le journal du voyage d’Antoni Waga) contient les notes d’Antoni Waga au sujet de l’expédition en Algérie. C’est un fragment d’un document original, conserve dans les Archives de la Science de la PAU (Académie polonaise des arts et sciences) et de la PAN (Académie polonaise des sciences) a Cracovie.

Suivant les tendances de la methodologie contemporaine de l’histoire des sciences de la vie, les auteurs ne se limitaient pas aux sources écrites mais ils ont aussi pris en compte les spécimens apportes d’Algérie ainsi que les étiquettes originales. Le musée et l’Institut de Zoologie de la PAN à Varsovie conserve la collection des animaux collectée durant cette expédition. Actuellement, malgré les pertes dues à une incendie et aux destructions de guerre, la collection compte: des araignées – 174 spécimens (16 taxons), des insectes – 10 spécimens (8 espèces), des poissons – 7 spécimens (7 espèces), des reptiles – 8 spécimens (4 espèces), des oiseaux – 154 spécimens (77 espèces) et des mammifères – 20 spécimens (14 espèces).

Tous les matériaux originaux ont ete traites et analyses du point de vue naturaliste, muséographique et de l’histoire des sciences. Les résultats scientifiques sont présentes dans le contexte historique de recherches organisées par l’administration française coloniale mais aussi de celles des travaux des zoologistes anglais, allemands et russes. Les auteurs ont souligné que les sources publiées sont particulièrement précieuses pour l’histoire de l’Algérie au XIXe siècle. Ce sont des rares documents sur ce pays qui ne sont pas produits par la seule administration coloniale. C’est aussi un important témoignage pour l’histoire des institutions scientifiques polonaises durant la période de l’occupation de la Pologne et des répressions après l’insurrection de 1863.

STRESZCZENIE

28 kwietnia 1928 roku zmarł w Warszawie Jan Sztolcman (ur. 19 listopada 1854). W sierpniu 1875 roku, dzięki rekomendacji Władysława Taczanowskiego (1819–1890), podjął on współpracę z Gabinetem Zoologicznym i wyjechał w podroż do Peru, a następnie do Ekwadoru. W tym czasie mecenasami wspierającymi Gabinet byli bracia Aleksander Branicki (1821–1877) i Konstanty Branicki (1824–1884). Podczas podroży po Ameryce Południowej Jan Sztolcman zasłynął jako doskonały ornitolog i myśliwy pozyskując niezwykle cenne eksponaty dla polskich i europejskich instytucji naukowych. Sam badał i opisywał nieznane gatunki zwierząt m. in. kolibry z gatunku Loddigesia mirabilis, które zamieszkują doliny Andów.

W 1887 roku, po powrocie do Warszawy, objął kierownictwo Muzeum Branickich. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Jan Sztolcman został wicedyrektorem Narodowego Muzeum Przyrodniczego, które powstało z połączenia Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Muzeum Branickich, dzięki umowie zawartej pomiędzy Ksawerym Branickim i rządem Rzeczpospolitej Polskiej (rozporządzenie z dnia 24 września 1919 roku). Jan Sztolcman zasłynął również jako założyciel i redaktor pisma Łowiec Polski (1899) oraz działacz ochrony przyrody – od 1926 roku był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Był także inicjatorem i jedną z najważniejszych postaci akcji ratowania żubra.

Dziewięćdziesiąta rocznica śmierci słynnego polskiego zoologa i podróżnika skłoniła redakcję Memorabilia Zoologica do wydania specjalnego tomu zawierającego jego korespondencję z rodziną oraz z Januszem Domaniewskim (1891–1954), a także listy do Emila Oustaleta (1844–1905). Opublikowane listy przechowywane są w Archiwum Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie oraz w zbiorach Biblioteki Głównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHM) w Paryżu. Korespondencja odzwierciedla rożne etapy życia Jana Sztolcmana. Dwa pierwsze listy do siostry Julii, po jednym z Londynu i z Paryża, napisane zostały na początku lat 80-tych XIX wieku, po powrocie z Peru, natomiast 18 kolejnych jest związanych z wyprawą odbytą wspólnie z Jozefem Siemiradzkim (1858–1933) do Ekwadoru. Licząca 16 listów z lat 1888–1899 korespondencja z Emilem Oustaletem, ornitologiem, profesorem MNHN, dotyczy okresu, w którym Jan Sztolcman kierował zbiorami Muzeum Branickich. Korespondencja z Januszem Domaniewskim z lat 1922–1928, obejmuje listy pisane u schyłku życia – ostatni list wysłany został na początku kwietnia 1928 roku, na kilka tygodni przed śmiercią Sztolcmana.

Dodatkowo zamieszczono przedruk wspomnień pośmiertnych napisanych przez Janusza Domaniewskiego opublikowanych we Wszechświecie (1928), a także pełną listę publikacji naukowych i  gatunków opisanych przez Jana Sztolcmana – opublikowanych po francusku w Annales Musei Zoologici Polonici (Domaniewski 1928).

ABSTRACT

On 28 April 1928, Jan Sztolcman (born on 19 November 1854) died in Warsaw. In August 1875, thanks to a recommendation from Władysław Taczanowski (1819–1890), he started to cooperate with the Zoological Cabinet and went on a journey to Peru and then to Ecuador. At that time, brothers Aleksander Branicki (1821–1877) and Konstanty Branicki (1824–1884) were patrons supporting the Cabinet. Jan Sztolcman became famous as an excellent ornithologist and hunter during his travels around South America, where he would acquire extremely valuable specimens for Polish and European scientific institutions. He himself researched and described unknown species of animals, among others, Loddigesia mirabilis hummingbirds, which live in the valleys of the Andes.

In 1887, after returning to Warsaw, he took over the management of the Branicki Museum. After Poland regained independence, Jan Sztolcman became the deputy director of the National Museum of Natural History, which was established as a result of the merger of the Zoological Cabinet of the University of Warsaw and the Branicki Museum based on an agreement concluded between Ksawery Branicki and the government of the Republic of Poland (ordinance of 24 September 1919). Jan Sztolcman was also the founder and editor of the Łowiec Polski journal (1899) and a nature protection activist – he was a member of the State Council for Nature Conservation from 1926. Furthermore, he was the initiator and one of the most important figures of the bison rescue campaign.

The ninetieth anniversary of the death of the famous Polish zoologist and traveller inclined the editorial staff of Memorabilia Zoologica to publish a special volume containing his correspondence with his family and Janusz Domaniewski (1891–1954), as well as letters to Emil Oustalet (1844–1905). The published letters are kept in the Archives of the Museum and the Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences in Warsaw and in the collections of the Main Library of the National Museum of Natural History in Paris. The correspondence reflects the different stages of Jan Sztolcman’s life. The first two letters to his sister Julia, one from London and the other one from Paris, were written in the early 1880s, after Sztolcman’s return from Peru, while the next 18 letters are connected with a journey he made together with Józef Siemiradzki (1858–1933) to Ecuador. The correspondence with Emil Oustalet, an ornithologist and professor at the National Museum of Natural History in Paris, comprising 16 letters written between 1888 and 1899, refers to the period when Jan Sztolcman was the administrator of the collections held at the Branicki Museum. The correspondence with Janusz Domaniewski from the years 1922–1928 includes letters written at the end of Sztolcman’s life – the last letter was sent at the beginning of April 1928, a few weeks before his death.

In addition, there is a reprint of Janusz Domaniewski’s posthumous memoirs published in Wszechświat (1928), as well as a full list of scientific publications and species described by Jan Sztolcman, published in French in Annales Musei Zoologici Polonici (Domaniewski 1928).

RESUME

Le 28 avril 1928, Jan Sztolcman (né le 19 novembre 1854) meurt a Varsovie. En aout 1875, sous la recommandation de Władysław Taczanowski (1819-1890), il entame une coopération avec le Cabinet zoologique et se rend au Pérou, puis en Equateur. A cette époque, les frères Aleksander Branicki (1821–1877) et Konstanty Branicki (1824–1884) étaient les mécènes soutenant le Cabinet. Tout en voyageant en Amérique du Sud, Jan Sztolcman deviendra célèbre comme excellent ornithologue et chasseur, acquérant de très précieux spécimens pour les institutions scientifiques polonaises et européennes. Il a lui-même étudie et décrit des espèces inconnues d’animaux, entre autres les colibris de l’espèce Loddigesia mirabilis, qui habitent les vallées des Andes.

En 1887, après son retour a Varsovie, il prend la direction du Musée prive d’Histoire naturelle de la famille Branicki (Musée de Branicki). Apres l’indépendance de la Pologne, Jan Sztolcman devint directeur adjoint du Musée National d’Histoire Naturelle, ne de la fusion du Cabinet zoologique de l’Université de Varsovie et du Musée de Branicki, grâce à l’accord conclu entre Ksawery Branicki et le gouvernement de la République de Pologne (du 24 septembre 1919). Jan Sztolcman devint également célèbre en tant que fondateur et éditeur de la revue Łowiec Polski (1899) et militant pour la protection de la nature – à partir de 1926, il fut membre du Conseil National pour la Protection de la Nature. Il était également l’initiateur et l’une des figures les plus importantes des opérations de sauvetage des bisons d’Europe.

Le quatre-vingt-dixième anniversaire de la mort de ce célèbre zoologiste et voyageur polonais a incite la rédaction de Memorabilia Zoologica a éditer un numéro spécial présentant la correspondance avec sa famille et avec Janusz Domaniewski (1891–1954), ainsi que des lettres a Emile Oustalet (1844–1905). Ces lettres sont conservées dans les archives du Musée et l’Institut de Zoologie de l’Académie Polonaise des Sciences (PAN) à Varsovie et à la Bibliothèque Centrale du Museum National d’Histoire Naturelle (MNHN) à Paris. Elles reflètent diverses époques de la vie de Jan Sztolcman. Les deux premières lettres à sa sœur Julia, l’une de Londres et l’autre de Paris, ont probablement été écrites au début des années quatre-vingts du XIXe siècle, après son retour du Pérou, tandis que les dix-huit autres constituent un témoignage de l’expédition, avec Jozef Siemiradzki (1858–1933), en Equateur. La correspondance (seize lettres) a Emile Oustalet, ornithologue et professeur du MNHN, provient de la période durant laquelle Jan Sztolcman dirigeait la collection d’Histoire naturelle du Musée Branicki. La correspondance (des années 1922 a 1928) avec Janusz Domaniewski est composée des lettres écrites a la fin de sa vie – la dernière lettre a été envoyée au début d’avril 1928, quelques semaines avant la mort de Sztolcman.

Ont été également intègres son éloge funéraire publiée par Janusz Domaniewski dans la revue de vulgarisation scientifique Wszechświat (1928), ainsi qu’une liste complète des publications scientifiques et des espèces décrites par Jan Sztolcman – publiée en français dans les Annales Musei Zoologici Polonici (Domaniewski 1928).

STRESZCZENIE

Niniejszy tom Memorabilia Zoologica zawiera niepublikowane dotychczas listy Benedykta Dybowskiego do Janusza Domaniewskiego z lat 1917–1918. Listy te są cennym przyczynkiem do biografii obu przyrodników, a także historii polskich instytucji nauko wych. Korespondencja stanowi uzupełnienie prac poświęconych dziejom warszawskich zbiorów zoologicznych, głównie Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Zawiera m.in. liczne informacje na temat „ewakuacji” kolekcji w głąb Rosji w 1915 roku. Prezentowany materiał obejmuje intere sujący opis również innych kolekcji przyrodniczych w Polsce, Rosji i na Ukrainie oraz działalności czasopism naukowych, komisji i komitetów.

Korespondencja przybliża losy wielu uczonych, często powoływanych do wojska, internowanych, żyjących na skraju głodu, zagrożonych rabunkami, cenzurowanych i zazwyczaj pozbawionych możliwości pracy naukowej. Liczne uwagi na temat opracowywania fauny Syberii, ewolucjonizmu, jego recepcji w Polsce i Rosji, aklimatyzacji, pojęcia gatunku i taksonomii są bezcennym świadectwem dla historii nauk przyrodniczych przełomu XIX i XX wieku.

Listy Dybowskiego pisane pod koniec I wojny światowej, odnoszące się do działań na rzecz niepodległości, stanowią ważne dokumenty do analizy sytuacji politycznej i gospodarczej na ziemiach polskich w tym przełomowym okresie. Benedykt Dybowski w swojej korespondencji wiele uwagi poświęcił instytucjom naukowym przyszłej Polski i jej oświacie.

W listach odnajdujemy wyrazy jego trwającej wiele lat pasji na rzecz propagowania esperanto, jako języka uniwersalnego, nośnika równości między ludźmi, antyklerykalizm, walkę z alkoholizmem, hazardem i wszelkimi innymi przywarami społecznymi, propago wanie picia mleka i wiele innych utopijnych idei charakterystycznych dla Dybowskiego, oryginała i romantyka.

Niniejszy tom jest pierwszym, w którym publikujemy korespondencję Benedykta Dybowskiego. W kolejnych tomach planujemy wydanie następnych nieopublikowanych listów tego uczonego.

ABSTRACT

This volume of Memorabilia Zoologica contains Benedykt Dybowski’s unpublished letters to Janusz Domaniewski from 1917 to 1918. These letters are a valuable contribution to the biography of both naturalists, as well as to the history of Polish scientific institutions. The correspondence complements works devoted to the history of Warsaw zoological collections, mainly of the Zoological Cabinet of the University of Warsaw. It comprises, among other things, a lot of information about the “evacuation” of the collection into the depths of Russia in 1915. The presented material includes an interesting description of other nature collections in Poland, Russia and Ukraine, as well as the activities of scientific journals, boards and committees.

The correspondence brings closer the fate of many scientists – often called up to the army, detained, living at risk of starvation, threatened with robbery, censored and usually deprived of the possibility of scientific work. Numerous remarks on the development of the Siberian fauna, evolutionism, its reception in Poland and Russia, acclimatization, the concept of species and taxonomy are invaluable testimony to the history of natural sciences at the turn of the 19th and 20th century.

Dybowski’s letters written at the end of the First World War, referring to actions for independence, are important documents for the analysis of the political and economic situation on Polish lands in that crucial period. In his correspondence, Benedykt Dybowski devoted a lot of attention to scientific institutions of the future Poland and its education system.

In his letters we find expressions of his long-lasting passion for promoting Esperanto as a universal language and a carrier of equality between people, anticlericalism, the fight against alcoholism, gambling and all other social vices, the promotion of milk drinking and many other utopian ideas characteristic for Dybowski – an eccentric and romantic figure.

This volume is the first where Benedykt Dybowski’s correspondence is published. We are planning to include further unpublished letters of this scientist in subsequent volumes.

RESUME

Le nouveau volume de Memorabilia Zoologica contient les lettres, inédites jusqu’à présent, de Benedykt Dybowski à Janusz Domaniewski. Elles couvrent la période 1917–1918. Ces lettres constituent une précieuse documentation pour la biographie de ces naturalistes mais aussi pour l’histoire des institutions scientifiques en Pologne et plus particulièrement du Cabinet Zoologique de Varsovie. Elles contiennent par exemple diverses informations, inconnues des historiens, au sujet de „l’évacuation” de cette collection en Russie en 1915. La description d’autres collections zoologiques en Pologne, en Russie et en Ukraine ainsi que l’évocation de l’activité des journaux scientifiques, de diverses commissions et autres comités de recherches, nous livrent plusieurs détails riches d’enseignement.

Cette correspondance représente également une précieuse source historiographique pour ce qui concerne le destin des savants durant la Grande Guerre, celui de chercheurs souvent mobilisés, internés, vivant sous la menace de la faim, des pillages de leurs biens et fréquemment privés de la possibilité de poursuivre leurs recherches. De nombreuses remarques au sujet des travaux sur la faune de Sibérie, sur l’évolutionnisme et sa réception en Pologne et en Russie, mais aussi sur l’acclimatation, la notion d’espèce et les bases de la taxinomie, forment un exceptionnel témoignage sur l’histoire des sciences de la fin du XIXe et du XXe siècles.

Les lettres de Dybowski, écrites à la fin de la Grande Guerre et traitant des activités en faveur de l’indépendance de la Pologne, constituent d’importants documents pour l’analyse de la situation politique et économique durant cette période charnière de l’histoire de ce pays. Ce naturaliste consacra une attention particulière aux institutions scientifiques et au système d’éducation de la future Pologne indépendante.

Ces lettres traduisent également la passion prise par ce savant, durant plusieurs années, à la propagation de l’esperanto comme langue universelle au service de l’égalité entre les humains, mais elles révèlent aussi l’anticléricalisme, le combat contre l’alcoolisme et les jeux de hasard, l’incitation à la consommation de lait et encore bien d’autres idées propres à Dybowski, ce grand original, romantique à bien des égards.

Ce volume est le premier de la publication de la correspondance de Benedykt Dybowski. Nous poursuivrons en publiant dans les volumes ultérieurs d’autres lettres inédites de ce savant.

STRESZCZENIE

Niniejszy tom Memorabilia Zoologica zawiera niepublikowane dotychczas listy Benedykta Dybowskiego do Janusza Domaniewskiego z lat 1919–1920. Jest on bezpośrednią kontynuacją poprzedniego numeru Memorabilia zawierającego korespondencję tych uczonych z lat 1917–1918. Jest on także częścią projektu publikacji listów i dokumentów Benedykta Dybowskiego przechowywanych w zbiorach Muzeum i Instytutu Zoologii PAN. Listy pisane przez Dybowskiego w okresie oblężenia Lwowa i polsko-ukraińskiej wojny są bezcennym dokumentem początków II R.P., opisem i próbą analizy sytuacji polskiej inteligencji, tworzenia państwowych instytucji.

Są one także bardzo ważnym źródłem wiedzy o historii placówek naukowych. Muzeum Dzieduszyckich i uniwersyteckie zbiory zgromadzone we Lwowie narażone na ostrzał artyleryjski obrazują sytuację instytucji naukowych w okresie wojny. Dowiadujemy się z nich również wielu nieznanych wcześniej historykom informacji o początkach Muzeum Branickich w Warszawie. Krytycznie omówiona została także historia tworzenia nowych instytucji naukowych, obsadzania katedr i polityki uniwersyteckiej w początkach II R.P. Ukazują one zaangażowanie uczonego w sprawę popularyzacji esperanto, dyskusje na temat języka uniwersalnego wśród lwowskiej inteligencji, jak i naiwną nadzieję, że ów „uniwersalny język” doprowadzi świat do trwałego pokoju. Dybowski wielokrotnie powraca także do koncepcji odbudowy Państwa Polskiego, które widział jako dobrowolną federację narodów wchodzących w skład I R.P.

Opublikowane w niniejszym tomie listy są cennym przyczynkiem do biografii obu przyrodników, a także historii polskich instytucji naukowych. Korespondencja stanowi istotne uzupełnienie prac poświęconych dziejom warszawskich zbiorów zoologicznych, głównie Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

ABSTRACT

This volume of Memorabilia Zoologica contains Benedykt Dybowski’s unpublished letters to Janusz Domaniewski from 1919 to 1920. It is a direct continuation of the previous issue of Memorabilia containing correspondence of these scholars from the years 1917–1918. It is also part of the project to publish the letters and documents of Benedykt Dybowski kept in the collections of the Museum and Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences. The letters written by Dybowski during the siege of Lwów and the Polish-Ukrainian war are an invaluable document of the beginnings of the Second Polish Republic, as well as a description and an attempt to analyse the situation of the Polish intelligentsia and the establishment of state institutions.

They are also a very important source of knowledge about the history of scientific institutions. The Dzieduszycki Museum and university collections in Lwów, exposed to artillery fire, illustrate the situation of scientific institutions during the war. We also learn from them about the beginnings of the Branickis’ Museum in Warsaw, which were previously unknown to historians. The history of creating new scientific institutions, staffing departments and university policy at the beginning of the Second Polish Republic was also critically discussed. They show the scholar’s commitment to popularizing Esperanto, the discussions about the universal language among the Lwów intelligentsia, and the naive hope that this “universal language” would lead the world to lasting peace. Dybowski repeatedly returns to the concept of rebuilding the Polish State, which he saw as a voluntary federation of nations belonging to the First Polish Republic.

The letters published in this volume are a valuable contribution to the biography of both naturalists, as well as to the history of Polish scientific institutions. The correspondence supplements the works devoted to the history of Warsaw zoological collections, mainly of the Zoological Cabinet of the University of Warsaw.

RESUME

Ce volume de Memorabilia Zoologica contient des lettres, inédites jusqu’à présent de Benedykt Dybowski à Janusz Domaniewski des années 1919 à 1920. C’est une continuation directe du numéro précédent de Memorabilia contenant la correspondance de ces érudits naturalistes de la période 1917–1918. La publication fait également partie du projet de publication des lettres et des documents de Benedykt Dybowski conservés dans les archives du Musée et de l’Institut de zoologie de l’Académie des sciences de Pologne. Les lettres écrites par Dybowski pendant le siège de Lwów et la guerre polono-ukrainienne sont un document précieux du début de la Deuxième République (1918–1939), une description et une tentative d’analyse de la situation de l’intelligentsia polonaise et de la création d’institutions publiques.

Ils constituent également une source très importante de connaissances sur l’histoire des institutions scientifiques. Le Musée Dzieduszycki et les collections universitaires rassemblés à Lwów, et exposés à des obus d’artillerie, illustrent la situation des institutions scientifiques pendant la guerre. Nous apprenons également beaucoup d’informations auparavant inconnues des historiens sur les débuts du Musée Zoologique de Branicki à Varsovie. L’histoire de la création de nouvelles institutions scientifiques, des nominations de professeurs et des chefs d’équipes ainsi que la politique universitaire au début de la Deuxième République a également fait l’objet d’une discussion critique. Les lettres montrent l’engagement du chercheur à promouvoir l’espéranto, les discussions sur la langue universelle parmi l’intelligentsia de Lwów et l’espoir naïf que cette “langue universelle” conduira le monde à une paix durable. Dybowski revient aussi à plusieurs reprises sur le concept de reconstruction de l’Etat polonais, qu’il considérait comme une fédération volontaire de nations constituant la Première République polonaise (avant 1795).

Les lettres publiées dans ce volume constituent une contribution précieuse aux biographies des deux naturalistes, ainsi qu’à l’histoire des institutions scientifiques polonaises. La correspondance est un complément important au travail consacré à l’histoire des collections zoologiques de Varsovie, principalement le Cabinet de zoologie de l’Université de Varsovie.